Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) Nedir

Verimli ve sonuç odaklı bir otizm tedavi süreci ve sürecin takip edilebilirliği açısından Uygulamalı Davranış Analizi (ABA) çok önemli bir rol oynar.

Uygulamalı Davranış Analizi Nedir?

İngilizce kaynaklarda ABA (applied behaviour analysis) olarak da geçen uygulamalı davranış analizi (UDA), sistematik bir şekilde uygulanarak sosyal açıdan önem arz eden davranışları değiştirmeyi amaçlayan bir bilim dalıdır. Davranışçıların üzerinde durduğu en önemli nokta her zaman davranışın sosyal çevre içerisinde değil, doğal çevre dâhilinde incelenmesi gerektiği yönünde olmuştur. Dolayısıyla, davranış analizleri davranışın çevre ile ilgili gözlemlenebilir ilişkisi üzerine odaklanmış bulunmaktadır.

Uygulamalı Davranış Analizinin Karakteristik Özellikleri:

1- Uygulama Temelli Olmalı: Uygulamalı davranış analizi, üzerinde çalışılan davranışın sosyal açıdan önemi üzerine odaklanır. Örnek vermek gerekirse, uygulamalı olmayan bir araştırmada, genel olarak “yemek yeme davranışı” incelenebilir ve çıkan sonuçlarla metabolik süreçlerle ilgili bilgi edinilebilir. Fakat uygulamalı bir araştırma, gereğinden fazla ya da az yemek yiyen tek bir kişinin yeme davranışını kişi ve çevresi için daha “kabul edilebilir” bir şekilde değiştirmeye odaklanır.

2- Davranışa Odaklı Olmalı: UDA pragmatiktir ve bir kişiye bir şey etkili bir şekilde nasıl yaptırılır diye sorar ki bu soruya cevap verebilmek adına, davranışın kendisi objektif bir şekilde ölçülmelidir.

3- Analitik Olmalı: Davranış analizi, analizi gerçekleştiren kişi söz konusu davranışı kontrol eden durumları net bir şekilde anlayabildiği ve istediği şekilde kolayca değiştirebildiği ölçüde başarılı olmuş sayılmaktadır.

4- Teknolojik Olmalı: Yapılan çalışmanın açıklamaları ve yönlendirmeleri detaylı ve açık bir şekilde belirtilmelidir ki daha sonra bu çalışmayı gerçekleştirmek isteyen bir başka araştırmacı da hata yapmadan uygulayabilmeli.

5- Kavramsal Bir Sistematiği Olmalı: Kullanılan metotlar davranışsal prensiplere dayalı olmalı.

6- Etkili Olmalı: Varılan sonuç yeterince büyük bir etki yaratmıyorsa, o analiz başarısız olmuş anlamına gelmektedir.

7- Genellenebilir Olmalı: Kullanılan metotlar çok daha değişik çevrelerde de işe yaramalı, birden çok davranış üzerinde de uygulanabilmeli ve uzun süreli etkileri olmalıdır.

Uygulamalı Davranış Analizi Sürecinde Nelere Dikkat Edilmelidir?

Davranışçı psikolojinin öne sürdüğü ve davranış temel prensipleri süreçlerine dayalı olarak uygulanan bu analiz yönteminde öncelikli olarak dikkat edilmesi gereken konu, hedef olarak kabul edilen davranışın tüm detaylarıyla ortaya koyulmasıdır. Birey ve çevresi için işlevsel olan, daha karmaşık davranışlar için ön koşul niteliğinde olan ve bireyin sosyal hayata daha kolay girmesini sağlayacak “hedef davranışa” karar verirken göz ardı edilmemesi gereken en önemli nokta ise bireyin neyi yapmayacağını değil, neyi yapacağını belirtir nitelikte olması gerektiğidir.

Bunun yanı sıra, ne olması gerektiğine karar verilen, “bağımsız değişken” olarak da adlandırılan uygulama ile “bağımlı değişken” olarak da adlandırılan hedef davranış arasındaki işlevsel ilişki de ayrıntılarıyla ortaya konmalıdır.

Bireyle ya da etrafındaki önemli kişilerle görüşme yaparak, ölçü aracı kullanarak ya da doğrudan gözlem yaparak hedef davranışı belirledikten sonraki aşamada hedef davranışı ölçme ve kaydetme işlemi uygulanmaktadır. Fotoğraf ve video kaydı, olay kaydı veya kesin kayıt yoluyla kontrol listeleri ile davranış kaydı, ABC kaydı, kontrollü olay kaydı, süre kaydı, bekleme kaydı ve son olarak da gözlem yoluyla hedef davranışın ölçümü ve kaydedilmesi prosedürü gerçekleştirilir. Davranış dikkatli biçimde ölçülmedikçe ve grafiklendirilmedikçe gelişmeleri görmek pek mümkün olmayacağından ve kayıt edilmeyen davranışların kolayca unutulabileceği riski de söz konusu olabileceğinden dolayı, bu aşamada azami bir dikkat gösterilmelidir.

Hedef Davranışlar Belirlemenin Amacı Nedir?

Hedef davranışın belirlenmesi, ölçümü ve kaydedilmesinden sonraki süreçte ise hedef davranışı değiştirmek için uygulama yöntemini seçme aşaması gelmektedir.

Uygun Davranışların Artırılması: Duruma göre olumlu ya da olumsuz pekiştireç kullanılarak hedeflenen davranışın arttırılması amaçlanır.
Uygun Olmayan Davranışın Azaltılması: Sıklık, süre, yoğunluk ve bekleme süresi denilen dört farklı davranış özelliğinden birini azaltmak gerekebilir. Uygun olmayan davranışı azaltmak için öncelikle en ılımlı yol denenmelidir. Pekiştireçle azaltılabilen bir davranış için ceza yöntemini kullanmak çok doğru olmayacaktır.
Uygun olmayan davranışları önleme: Davranış sıklığını azaltmak için efor sarf etmektense, ön uyaranları değiştirerek davranışın gerçekleşmesini önlemek çok daha pratik bir yöntemdir. Yani, yapılması istenmeyen davranışı ortaya çıkaran uyaran her ne ise onu gözlemlemek ve o uyaranla çocuğu karşılaştırmamak, uygun olmayan davranışın önlenmesini sağlayabilir.

Kaynaklar: