Çocuklarda problemli davranışları azaltmak ve yerine olumlu davranışların gelişmesini sağlamak için onları motive edebilmek gerekir. Pekiştireç sistemi, bunun için en etkili yoldur. Pekiştirmenin temel amacı çocuğun çeşitli uyaranlarla davranışlarını değiştirmesini sağlamaktır. Pekiştirmenin gerek okul eğitiminde gerekse aile içi eğitimde önemli bir uygulama olduğunu ve pratik kazanmada etkili olduğunu da belirtmek gerekir.

Ancak doğru pekiştireci bulmak son derece önemlidir. Çocuğu olumlu etkileyen herhangi bir uyarım pekiştireç olabilir. Fakat oyuncak, çikolata, şeker gibi gereçlerle ya da besinlerle ödüllendirmek uzun vadede zararlı olabilecek bir yöntemdir. Pekiştireci bulmak için çocuğun davranışlarını, davranışların sebeplerini ve oluşum süreçlerini iyi bir şekilde analiz etmek gerekir.

Pekiştireç Seçimi Öncesi Davranış Analizi

Problemli davranışlar analiz edilirken davranışların oluşum sebepleri, nedenleri ve tetikleyen faktörler göz önüne alınmalıdır. Bunun için ise ABA (Applied Behavior Analysis) olarak da bilinen Uygulamalı Davranış Analizi yöntemine başvurulmalıdır. Bu analizin temel amacı çocukların problemli davranışları hakkında veri toplamak, sebeplerini belirlemek ve onların davranışlarını değiştirmeye yönelik çalışmalar yapmaktır.

Problemli davranışların oluşmasında birçok sebep olabilir. Aile ortamındaki olumsuzluklar, aile bireyleriyle kurulan olumsuz ilişkiler, okuldaki fiziksel ve kültürel ortam, öğretmenin olumsuz ya da ilgisiz davranışları, kitle iletişim araçlarının çocuklar üzerindeki kötü etkileri gibi sebepler tekrarlanan olumsuz davranışları ortaya çıkarır. Ancak pekiştireç seçimi yaparken öncelikle davranışın oluşum sebebi anlaşılmalıdır.

Pekiştireç Seçerken Nelere Dikkat Edilmelidir?

Pekiştireç sistemi ödül-ceza pratiğine yakındır. Ancak “ceza” kavramından kesinlikle çocuğa psikolojik ya da fiziksel olarak zarar verecek bir uygulama anlaşılmamalıdır. Bu tür bir uygulama kısa vadede çocuğun problemli davranışını bastırsa da, sonrasında daha şiddetli ve travmatik bir biçimde geri gelmesine sebep olabilir. Dolayısıyla öğretmen ceza uygularken kesinlikle ama kesinlikle şiddete başvurmamalı, çocuğun üzerinde korku yaratacak fiziksel ya da psikolojik hiçbir pratiği uygulamamalıdır. Aksi takdirde çocuğun hayatı boyunca çeşitli travmalara sahip olmasına sebep olunabilir.

Ödül-ceza sistemi, çocuğu motive edecek bir uyaran bulunmasıyla uygulanmalıdır. Çocuk problemli davranışını değiştirmeye yönelik bir eylem yaptığında ve olumlu davrandığında onu ödüllendirmek için herhangi bir uyaran sağlanabilir. Çikolata, meyve suyu, şeker gibi uyaranlar zaman zaman kullanılabilmekle birlikte, bu sürekli hâle getirilmemelidir. Ceza da çocuğun bu uyarandan mahrum bırakılması şeklinde olmalıdır.

Pekiştirme sistemi, edimsel koşullanma temeline dayanmaktadır. Burada amaç çocuğun olumlu bir şekilde koşullanmasını ve davranışların bu şekilde belirlenmesini sağlamaktır. Olumsuz davranışlar gösteren bir çocuğun davranışları analiz edilip, oluşum ve tetiklenme sebepleri göze alındığında uyaran seçimi yapılabilir. Pekiştireç sistemi oluşturulurken seçim kesinlikle dikkatli bir biçimde yapılmalıdır. Bazı durumlarda bir pedagogdan yardım almak gerekebilir.

Pekiştireç Türleri

Birincil Pekiştireçler:

Zorunlu ihtiyaçlar, birincil pekiştireç olarak adlandırılır. Sıcaklık, uyku, hava, su, yiyecek gibi uyaranlar birincil pekiştireçtir. Bu pekiştireçlerin çok zorunlu olmadıkça kullanılmaması gerekir. Yukarıda belirtildiği gibi, cezalandırma olumlu uyaranın yokluğu şekilde olmalıdır. Ancak çocuğu su, yiyecek, uyku gibi temel ihtiyaçlardan mahrum bırakmak kötü etkileyecektir. Birincil pekiştireç olarak gazoz, çikolata, şeker gibi besin maddeleri kullanılabilir. Fakat bu besinlerin dikkatli bir biçimde kullanılması gerekir. Örneğin davranış değiştirme sürecinde her olumlu pratikte değil, belli başlı ve önemli dönüm noktalarında kullanılabilir. Bu tür maddelerin aşırı tüketiminin çocuk sağlığını kötü etkileyebileceğini ve davranış değiştirme süreci boyunca uygulanmasının bağımlılığa dahi sebep olabileceğini unutmamak gerekir.

İkincil Pekiştireçler:

İkincil pekiştireçler, etkili bir pekiştireç ile etkisiz bir uyaranın bir arada bulunmasıyla oluşan pekiştireçlerdir. Davranışları değiştirilmek istenen çocuk, temel ihtiyaçlarından biriyle değil, ikincil ihtiyaç olarak bilinen unsurlar ile uyarılır. Problemli davranışların düzeltilmesinde genellikle ikincil pekiştireçler kullanılır. Çünkü bu pekiştireçler kolay kontrol edilebilir, her yaş grubuna uygulanabilir ve birincil pekiştireçler gibi doyum ya da doyumsuzluk yaratmaz. İkincil pekiştireçler, kendi içinde sosyal, nesnel, etkinlik ve sembol pekiştireçler olmak üzere dörde ayrılır.

Sosyal Pekiştireçler:

Çocuğa ilgi göstermek, temas kurmak, olumlu motive edici sözler kullanmak, sarılmak, öpmek ve olumlu bir şekilde güdülenmesini sağlayacak tepkiler vermek sosyal pekiştireç kapsamında değerlendirilir. Yerinde ve zamanında kullanıldığında istenilen etkiyi verebilir. Çocuklar, olumsuz davranışlarını değiştirmeye yönelik çaba sarf ettiklerinde övgü beklerler. Aldıkları övgü onları olumlu anlamda güdüler ve doğru davranışları sergilemeye devam etmelerini sağlar. Sosyal pekiştireçler uygulanırken ses tonu, jest ve mimikler de temas ile uyumlu bir şekilde sergilenmeli ve inandırıcı olunduğundan emin olunmalıdır.
Nesnel Pekiştireçler:

Sosyal pekiştireçler çocukların davranış değişiminde her zaman istenen etkiyi yapamayabilir. Çünkü çocuklar çoğu zaman daha büyük bir motivasyona ihtiyaç duyarlar. Ayrıca otizmli çocuklarda, alt ve orta seviyede zihinsel engelli bireylerde sosyal ve etkinlik pekiştireçleri pek işe yaramaz. Bu yüzden nesnel pekiştireçler kullanmak gerekir. Çocuğun hoşuna gidecek kıyafetler, kitaplar, resimler, oyuncaklar ve diğer nesneler pekiştireç olarak kullanılabilir.
Etkinlik Pekiştireçleri:

Bu pekiştireçlerde çocukların hoşuna gidecek etkinlikler uyaran olarak kullanılmalıdır. Örneğin çocuğa herhangi bir davranışı yerine getirmesi hâlinde parka gidileceği ya da bilgisayar oynamasına izin verileceği söylenebilir. Çocuk bu şekilde olumlu güdülenecek ve davranışı yerine getirecektir. Ancak her gün bilgisayar oynayan, parka giden bir çocukta bu etki etmeyecektir. Yani burada uyaran olarak çocuğun ilgisini çekecek, hoşuna gidecek ve her gün yapmadığı bir etkinlik seçilmelidir.Etkinlik pekiştireçlerinde dikkatli olunması gereken konular vardır. Bilgisayar, televizyon, telefon, tablet gibi teknolojik cihazlarla geçirilen zamanın artması çocuklar için tehlikeli olabilir. Zorunlu olunmadıkça teknolojik aletler ile yapılan etkinlikler kullanılmamalıdır.
Sembol Pekiştireçler:

Bu pekiştireçlerde tek başına değeri olmayan ancak diğer pekiştireçler ile birlikte kullanılacak araçlar kullanılır. Çoğu zaman etkili bir yöntem olduğu söylenebilir. Davranışların sürekliliğini sağlayan yegane yöntemlerden biridir. Burada çocuğa yıldız, kart, jeton gibi araçlar verilir ve bu kartlardan belli miktarda topladığında birincil, sosyal ya da etkinlik pekiştireçlerden biri verilir. On jeton toplayan bir çocuğa parka gitme hakkı verildiği varsayılırsa, çocuk parka gidip vakit geçirmek için belirli davranışları yerine getirecektir. Bağırma, vurma gibi eylemlerde beş jeton eksiltildiğinde ise çocuk bunu telafi etmek için olumlu davranışlarına devam edecek ve olumsuz olanlardan kaçınacaktır. Okuma-yazma bilen çocuklar için puan sistemi de kullanılabilir.